Warunkowanie – jaki wpływ ma na uczenie się?

Zadajmy sobie pytanie: “Od kiedy się uczymy?”. Jedna z pierwszych myśli w poszukiwaniu odpowiedzi brzmi: od zawsze. Przyswajanie nowych umiejętności towarzyszy człowiekowi od urodzenia. Uczenie się nowych umiejętności, to nie tylko obserwowanie innych ludzi, którzy tę czynność wykonują. Uczenie się to zapamiętywanie i powtarzanie danych sekwencji, które jako całość składają się na nową umiejętność.

Wyobraź sobie, że chcesz nauczyć się tańczyć, ale jeszcze nie umiesz chodzić. Twoim zadaniem w pierwszej kolejności jest nauka stania, później chodzenia i biegania. Taniec będzie ostatnim elementem tego procesu. Mówimy tu o zorganizowanej sekwencji, pozwalającej na dojście do celu. Dzięki ćwiczeniom, które w efekcie prowadzą do zautomatyzowanych ruchów, nabywamy nowe umiejętności.

Uczenie się jako zmiana

Uczenie się jest procesem, który prowadzi do względnie trwałej zmiany zachowania. Nabywanie nowych umiejętności możemy rozpatrywać na 3 sposoby:

jako zmianę zachowania – O zmianie zachowania na skutek uczenia się czegoś nowego, świadczy podniesienie poziomu wykonywania określonych czynności. Jeżeli uczysz się prowadzić samochód, to początkowo musisz myśleć o świadomym wykonywaniu każdego ruchu – zmianie biegów, włączaniu kierunkowskazów, używaniu pedału gazu i sprzęgła. Czynności jest wiele, a jazda przebiega nieporadnie. Kiedy ćwiczysz wystarczająco długo, zaczynasz nabierać wprawy i wszystkie poszczególne czynności, automatyzują się. Widoczny jest efekt ćwiczeń, który przejawia się pod postacią płynnego prowadzenia samochodu.

Nabycie nowych umiejętności może objawiać się także w zmianie postaw w innych dziedzinach życia. Podczas nauki jazdy samochodem, zaczynasz patrzeć na świat przez pryzmat nowych doświadczeń (z punktu widzenia kierowcy), Twoje postawy się zmieniają i w efekcie tego sięgasz po nową dla siebie literaturę. Podczas nauki zmieniło się nie tylko Twoje zachowanie – umiesz samodzielnie jeździć, ale zmieniło się też Twoje postrzeganie – wybierasz inne książki. Na pierwszy rzut oka może wyglądać to nietypowo, jednak nauka jednej czynności, może prowadzić do zmiany zachowania w zupełnie innych obszarach. W języku funkcjonuje nawet zwrot frazeologiczny “poszerzanie horyzontów”.

jako względnie trwałą zmianę – żeby mówić o trwałej zmianie dzięki uczeniu się, ta zmiana musi się ujawniać w różnych sytuacjach. Kiedy uczymy się używać nowych zwrotów w języku obcym, dowodem na to, że je skutecznie przyswoiliśmy, jest stosowanie tych zwrotów w odpowiednich kontekstach. Dobrym przykładem trwałej zmiany jest także sport. Atletyczna sylwetka, którą zawodowiec rzeźbi latami to względnie trwała zmiana. W momencie, gdy zaprzestanie ćwiczyć, jego mięśnie będą mniej wydatne, a ciału przybędzie tkanki tłuszczowej. Jeżeli jednak sportowiec będzie chciał wrócić do wyglądu atlety, zrobi to z większą łatwością, niż za pierwszym razem. Właśnie dzięki temu, że poprzez ćwiczenia jego mięśnie nauczyły się konkretnej pracy, której efekty są względnie stałe.

jako proces oparty na doświadczeniu – małe dzieci, które pierwszy raz w życiu widzą śnieg, nie wiedzą, że skuta lodem ziemia, jest śliska. Wbiegają na zamarzniętą kałużę, czego efektem jest bolesny upadek. To doświadczenie możemy rozpatrywać jako proces zbierania informacji, które poddajemy przetwarzaniu oraz ocenie. Efektem tego, jest modyfikacja przyszłego zachowania. Dziecko wie, że lód na kałuży jest śliski i niebezpieczny, więc następnym razem jest bardziej uważne. Uczenie się jest procesem, na który wpływają informacje pochodzące z pamięci. Dobrym przykładem jest uczenie się kaligrafii. Chcesz nauczyć się nowego, charakterystycznego stylu pisania, ale najpierw musisz umieć pisać zwyczajnie – długopisem. Ścieżka w Twojej pamięci, do której “sięgasz”, żeby uczyć się kaligrafii jest kluczowym doświadczeniem, na którym możesz oprzeć dalszą naukę.

Uczenie się przez warunkowanie klasyczne

Ojciec warunkowania klasycznego Iwan Pawłow – rosyjski fizjolog, dokonał swoich odkryć zupełnie przypadkiem. Naukowiec odkrył warunkowanie klasyczne, podczas prowadzenia badań. Za swoje osiągnięcia naukowe został wyróżniony Nagrodą Nobla. Mimo że początkowo interesowały go czynności trawienia, to jego ciekawość naukowa wzięła górę. Zdecydował się pójść krok dalej i wyjaśnić, jakie zmienne wpływają na zachowanie.

Pawłow w swoim eksperymencie wywołującym reakcje odruchowe opisał:

bodziec warunkowy – obojętny dźwięk dzwonka, który słyszał pies
bodziec bezwarunkowy – karma dla psa
reakcja bezwarunkowa – naturalne zachowanie wywołane bodźcem bezwarunkowym np. rozszerzenie źrenic, ślinienie się
reakcja warunkowa – wyuczona reakcja psa

Eksperyment Pawłowa

Zanim rozpoczęły się eksperymenty mające na celu wywołanie określonej reakcji psów, Pawłow podawał zwierzętom wyłącznie karmę (bodziec bezwarunkowy). Widocznym efektem tego działania, były śliniące się psy (reakcja bezwarunkowa). Następnie Pawłow zdecydował się dzwonić dzwonkiem, za każdym razem, gdy przychodziła pora karmienia. W trakcie eksperymentu okazało się, że psy zaczynają się ślinić na dźwięk dzwonka. Taka reakcja ma miejsce, ponieważ Pawłow zestawił bodziec warunkowy z bodźcem bezwarunkowym. Po kilku próbach psy nie śliniły się wyłącznie na widok karmy, ale reagowały w ten sam sposób na dźwięk samego dzwonka. Nastąpiło uczenie się nazwane przez Pawłowa warunkowaniem klasycznym. Początkowo obojętny dźwięk dzwonka, stał się ważny dla psa, ponieważ zwierzę powiązało go z jedzeniem.

Warunkowanie klasyczne, a negatywne emocje

Mechanizmy uwidocznione w eksperymentach Pawłowa, można zauważyć w codziennym życiu. Jednym z najczęściej badanych skutków warunkowania klasycznego jest odczuwanie strachu. Z licznych badań psychologicznych wiemy, że uwarunkowany strach jest bardzo trudny w wygaszeniu – zminimalizowaniu reakcji organizmu, tak, żeby nie odczuwać strachu powiązanego z jakimś bodźcem. Wyobraź sobie, że słuchasz swojej ulubionej piosenki podczas prowadzenia samochodu. Nagle słyszysz dźwięk uderzenia, czujesz strach, napięcie wszystkich mięśni. Dostrzegasz wypadek drogowy. Jest duża szansa, że ta sytuacja uwarunkuje w Tobie strach. Kiedy będziesz słuchać po raz kolejny ulubionej piosenki, jadąc samochodem, na myśl przyjdzie Ci sytuacja z przeszłości i wrócą negatywne wspomnienia. Takie wydarzenia zostawiają względnie trwały ślad w psychice, ale psychoterapeuci znaleźli na to sposób zwany przeciwwarunkowaniem. Dzięki tej metodzie uczymy się wygaszać bodzieć, który jest przerażający i powoli przestajemy na niego reagować.

Warunkowanie klasyczne, a pozytywne emocje

Nie trzeba daleko szukać, żeby opisać warunkowanie klasyczne, opierające się na pozytywnych emocjach. Najczęściej wiąże się ono z uczuciami: podniecenia, namiętności i szczęścia. Galerie handlowe wykorzystują rozpylacze zapachów, które mają przywołać pozytywne wspomnienia związane ze Świętami. Restauracje obiecują “domowe” obiady, a modne ostatnio aplikacje minfdulness, odgrywają dźwięki trzaskającego drewna w kominku, które kojarzy się z ciepłem i bezpieczeństwem. Początkowo obojętne bodźce, po pewnym czasie przywołują pozytywne emocje. Wynika to właśnie z mechanizmów warunkowania klasycznego.

Warunkowanie klasyczne to proces uczenia, w którym uczący się pozostaje bierny – odbiera bodźce. W drugiej części artykułu zajmiemy się warunkowaniem sprawczym wymagającym od uczącego się aktywności.

Warunkowanie instrumentalne

Warunkowanie instrumentalne czasami nazywane jest również warunkowaniem II typu. Jest to forma uczenia się konkretnych zachowań na podstawie wzmocnienia następującego po zachowaniu. Wzmocnienie rozumiane jest tu, jako kara, lub nagroda bezpośrednio po wykonanej czynności lub po określonym zachowaniu. We wcześniej opisywanym artykule, dotyczącym perswazji, także następuje zmiana zachowania, ale wynika ona z działania innej osoby. W przypadku warunkowania instrumentalnego, zmiana związana jest wyłącznie z naszymi wcześniejszymi doświadczeniami.

Warunkowanie instrumentalne, czy warunkowanie sprawcze?

Obie nazwy są stosowane zamiennie i opisują ten sam typ zachowań. Amerykański psycholog Edward L. Thorndike zauważył, że reakcje wywołujące pożądany skutek dla człowieka, mają duże prawdopodobieństwo na utrzymywanie się w przyszłości. Natomiast zachowania ludzi, które nie przynoszą oczekiwanych przez nich rezultatów i prowadzą do niepożądanych konsekwencji, są wygaszane. Psycholog, behawiorysta Burrhus Frederic Skinner zainspirowany pracą Thorndike’a, rozpoczął własne badania nad warunkowaniem sprawczym.

Badania Skinnera na szczurach

Skinner zbudował klatkę dla szczurów, w której zainstalował mechanizm uwalniający pokarm. Szczury początkowo ignorowały dźwignię, do czasu, kiedy jeden z nich przypadkowo na nią wszedł. Spowodowało to wyrzucenie jedzenia do klatki. Szczury zaczęły kojarzyć, że poruszenie dźwigni oznacza jedzenie smakołyków. Nastąpiła nauka w myśl warunkowania instrumentalnego. Reakcja wchodzenia na dźwignię została wzmocniona, a zwierzęta nauczyły się nowego zachowania. Poruszenie dźwigni jest zachowaniem instrumentalnym, czyli pragmatycznym – skutkuje otrzymaniem jedzenia.

Warunkowanie instrumentalne może polegać zarówno na wzmacnianiu zachowania, ale także na jego wygaszaniu. Jednym z przykładów hamowania zachowania jest stosowanie kar lub usunięcie pozytywnego bodźca po jakimś zachowaniu.

Warunkowanie sprawcze w życiu

Okazuje się, że warunkowanie instrumentalne – podobnie jak klasyczne – do pewnego stopnia działa też u ludzi. Wyobraź sobie, że jesteś na koncercie jazzowym i zaczynasz głośno śpiewać, zagłuszając muzyków. Twoje zachowanie nie spotyka się z aprobatą innych widzów. Krzywe spojrzenia i docinki mają szansę sprawić, że zrobi Ci się głupio i przestaniesz śpiewać. Zachowanie, jakim jest śpiew, miało niepożądane konsekwencje w postaci negatywnych komunikatów od innych ludzi. Efektem tego jest zmniejszenie prawdopodobieństwa powtórzenia tej czynności w przyszłości.

Przeanalizujmy to jeszcze raz, ale tym razem z pozytywnym wzmocnieniem reakcji. Koncert jazzowy trwa w najlepsze, a Ty wchodzisz na scenę i łapiesz za saksofon. Dogrywasz efektowną solówkę, jednocześnie dobrze się bawiąc. Po zakończonym występie dostajesz gromkie brawa, które podnoszą Twoją samoocenę. Jakie jest teraz prawdopodobieństwo, że powtórzysz to w przyszłości? Znacznie większe niż w pierwszym przypadku. Ten przykład obrazuje pozytywne wzmocnienie zachowania. Następuje nauka w myśl warunkowania instrumentalnego.

Podsumowanie

W szkole nauka polega na zapamiętywaniu materiału z podręczników. Musimy jednak pamiętać, że uczenie się towarzyszy nam od najwcześniejszych lat. Dzięki niemu zmienia się nasze zachowanie, nabywamy nowe doświadczenia, zmieniają się na nasze reakcje.

W procesie uczenia się możemy biernie odbierać bodźce lub aktywnie uczestniczyć w nabywaniu nowych umiejętności. Uczenie się to coś więcej, niż zapamiętywanie, To stała interakcja ze środowiskiem na przestrzeni całego życia.